Cümə məscidi
Abidənin adı: | “Cümə məscidi” |
Abidənin ünvanı: | AZ2000, Gəncə şəhəri, H. Əliyev prospekti |
Abidənin əhəmiyyət dərəcəsi: | Ölkə əhəmiyyətli memarlıq abidəsi |
İnventar: | 184 (Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 132 nömrəli, 02.08.2001-ci il tarixli Qərarı ilə dövlət qeydiyyatına götürülmüşdür ) |
Kartoqrafik təqdimat: | X-koordinat: 40.677462 Y-koordinat: 46.358944 |
Abidənin tikinti tarixi: | Əsr: XVII əsrin əvvəlləri Tikinti ili: 1606-cı il |
Abidənin istifadəsi: | İlkin təyinatı üzrə istifadə olunur |
Abidəyə dair tarixi məlumatlar: Nizami yurdu Gəncə şəhərinin qədim abidələrindən biri də 1606-cı ildə Səfəvi hökmdarı I Şah Abbas tərəfindən tikdirilən Cümə məscidi kompleksidir. Məscid xalq arasında “Şah Abbas məscidi” kimi də tanınır.
Tanınmış alim-memar Şeyx Bəhaəddinin layihəsi əsasında inşa edilən məscidin bir hücrəsində böyük Azərbaycan şairi, gözəl xəttat Mirzə Şəfi Vazeh də fəaliyyət göstərib.
Məscidin XVIII əsrin ortalarında və sonunda baş vermiş tarixi hadisələrdən xəbər verən kitabələrində Gəncə hakimi, bəylərbəyi Qacar Cavad xan Ziyad oğlunun adı çəkilir. Eyni zamanda məscidin və minbərin dağılması, 1795, 1796 və 1809-cu illərdə təmir olunmasından danışılır. Məscidin həyətə açılan qapısının çatma tağı üzərində ərəb və fars dillərində daha bir kitabə həkk olunub. Kitabədə Gəncə əmiri (Əmirülümarə) Abbas Qulu xan Həbib oğlunun adı çəkilir.
Məscid binası da daxil olmaqla onun yerləşdiyi meydanın ilkin görünüşü haqqında məlumat verən, 1797-ci ildə işlənmiş Gəncə qalasının baş planı, Mərkəzi Hərbi Tarix Arxivində saxlanılır. Abidənin mehrabının ön tərəfində hicri tarixlə 1271-ci il (1854-1855) qeydi var. Çox güman ki, bu tarix layihənin yerinə yetirilməsini əks etdirir. Məscidin giriş portalının kompozisiyasını tamamlayan, sağ və sol tərəfində yerləşən qoşa minarələr sonralar tikilib. Şərq minarəsində hicri təqvimlə 1271-ci ili göstərən yaşıl rəngdə, minalanmış kərpiclərdən düzülmüş rəqəmin mövcud olduğuna baxmayaraq, minarələrin tikilmə tarixi dəqiqləşdirilməyib. Müxtəlif vaxtlarda tikilən minarələr memarlıq işləmələrinin forma və xarakterinə görə analoji olsa da, onların arasında fərqlər mövcuddur. Minarənin biri 1920-ci ildə Gəncənin rus ordusu tərəfindən işğalı zamanı top mərmiləri ilə zədələnib.
Vaxtilə tikilinin bəzi pəncərə boşluqlarında qalmış nəbati ornamentli şəbəkələrdən yığılan, 1214-cü ildə (1799-1800) həkk olunmuş tərtibata əsasən, bu şəbəkələr abidənin inşasından sonrakı dövrə aiddir. Şəbəkələrin rəngli şüşələrlə birlikdə geniş tətbiqi XVIII əsr Azərbaycan sarayları üçün xarakterikdir.
Məscidi iki dəfə əsaslı təmir etdirən, igidliyi ilə Azərbaycanın qəhrəmanlıq rəmzinə çevrilmiş Gəncə hakimi Cavad xanın məqbərəsi də bu abidənin yaxınlığındadır.
2008-ci ildə Prezident İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə məsciddə təmir-bərpa işləri aparılıb. Bərpa zamanı abidə əvvəlki görkəminə qaytarılıb və burada dini ayinləri icra etmək üçün hər cür şərait yaradılıb.
